ตำนานบ่อเหล็กลองและบ้านนาตุ้ม เมืองลอง ตำนานบ่อเหล็กและบ้านนาตุ้ม เป็นตำนานที่มีต้นเค้ามาจากเรื่องเล่าภายในท้องถิ่น ก่อนมีการจดบันทึกเป็นอักษรธรรมล้านนาลงในใบลานก้อมจำนวน ๑๗ ลาน และคัดลอกอีกทอดใส่สมุดโหราโดยหมื่นกลางโฮง(พ่อน้อยแก้ว จาอาบาล เกิดพ.ศ.๒๔๒๘) ตำนานได้กล่าวถึงการเสด็จขึ้นมาของพระนางจามเทวีทางแม่น้ำยม มาขึ้นฝั่งที่วังต๊ะครัวหน้าวัดพระธาตุไฮสร้อย แล้วเสด็จขึ้นไปตามน้ำแม่ลอง และกล่าวถึงความสันพันธ์ในการสร้างเวียงลอง(บริเวณบ้านในสร้อยในปัจจุบัน) ก่อตั้งบ้านนาตุ้ม ที่มาของบ่อเหล็กเมืองลอง ตลอดถึงเชื่อมความสัมพันธ์กับการก่อสร้างพระธาตุศรีดอนคำ(วัดหลวงฮ่องอ้อ) ซึ่งตำนานฉบับนี้คล้ายกับตำนานบอกเล่า ต่างกันเพียงตำนานเรื่องนี้ได้ถูกนำมาเรียบเรียงจารลงในใบลานให้เป็นลายลักษณ์อักษร แต่กระนั้นก็ยังคงกลิ่นอายของตำนานบอกเล่าอยู่อย่างมาก

ตำนานภายในเมืองลองโดยเฉพาะตำนานประเภทมุขปาฐะ(บอกเล่า) นิยมกล่าวถึง “พระเจ้ากกุสันธะ” พระพุทธเจ้าองค์แรกในภัทรกัปนี้ หรือ “พระนางจามเทวี” ปฐมกษัตริย์แคว้นหริภุญไชย เป็นตัวเดินเรื่องโดยมีเค้าโครงเรื่องเหมือนกัน ตำนานฉบับนี้ก็เช่นกันแต่เดิมเมื่อครั้งเป็นตำนานบอกเล่า ผู้เล่าอาจให้พระเจ้ากกุสันธะหรือพระนางจามเทวีองค์ใดองค์หนึ่งเป็นตัวเดินเรื่อง แต่เมื่อได้นำมาบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษรจึงนำมากล่าวรวมกัน คือ ให้ทั้ง “พระเจ้ากกุสันธะ” และ “พระนางจามเทวี” เสด็จมาพร้อมในคราวเดียวกัน ผู้เขียนขอเน้นย้ำว่าตำนานบ่อเหล็กเมืองลองและบ้านนาตุ้ม เมืองลอง ฉบับนี้ อาจไม่ใช่การบันทึกทางประวัติศาสตร์ที่ต้องการเสนอความจริงทั้งหมด แต่บรรพบุรุษในอดีตใช้เป็นเพียงคำอธิบายถึงที่มา ให้ความสำคัญ เน้นย้ำความเก่าแก่ และแสดงถึงความเกี่ยวข้องสัมพันธ์กันของสถานที่ของชุมชนต่างๆ ของชุมชน

(พระเจ้ากกุสันธะ นายสมศักดิ์ และพระนางจามเทวี เสด็จมาเมืองลอง)

บัวราณมาตั้งบ้านทีแรกฅนเชียงใหม่มาตั้งลี้เสิก็ม่านมาไท ๑๙๙๒ ปีมานี้ ทีแรก พ.ศ.๑๑๕ ปี ๑. นายสุธัมม์ ๒.นายอนันต์ ๓.แม่ฅำแฮ ๓ ครอบครัวมาตั้งอยู่ที่บ้านยังบ่มีชื่อบ้านคำเทื่อ พ.ศ.๔๒๕ ปีมาตั้งบ้านนาทุ้ม(บ้านนาตุ้ม ในปัจจุบันมี ๔ หมู่บ้าน คือ บ้านนาตุ้มหมู่ที่ ๑ หมู่ที่ ๒ หมู่ที่ ๓ (บ้านทุ่งเจริญ) และหมู่ที่ ๙ ตำบลบ่อเหล็กลอง อำเภอลอง จังหวัดแพร่) พระพุทธเจ้า กับนายสมสักดิ์ นางจามเทวี ฅนทังหลายมาเซาะหาหนองอ้อ ทีแรกมานอนที่วังทะครัว แม่ยม(หน้าวัดพระธาตุไฮสร้อย ตำบลปากกาง อำเภอลอง จังหวัดแพร่) กินเข้างายแล้วพากันขึ้นห้วยมา ขึ้นแง่ซ้ายมาด้วน กลับล่องห้วยขึ้นแง่ขวา มาแผวผาขวางอยู่น้อย ๑ พระเจ้าก็หนาวเอาผ้ามาทุ้มอุ่นแล้วขึ้นมาแถมแผวสบห้วยก็ปวดน่อง เอาผ้าเข้าคั้นมันอุ่นหายปวดไป พากันล่องห้วยมาที่ปางพระพุทธเจ้าคึดว่าไปมาเปนห้วยแม่ลองทัง ๒ ห้วย

(พญายักษ์บ่อเหล็กเมืองลองพบพระเจ้ากกุสันธะ)

พระญายักข์ได้พบพระเจ้าที่ห้วยแม่ลอง ว่าท่านจะไปไหน พระเจ้าก็ว่าเรานี้มาเซาะหาหนองอ้อ พระญายักข์ก็ว่ากูอยากกินตับมึงแท้ พระเจ้าก็ลุกขึ้นจกเอาตับหื้อผียักข์กิน ผียักข์ก็รับเอาตับพระเจ้ามากิน กินบ่ได้เปนตับเหล็ก ผียักข์ก็ยอมือขึ้นไหว้พระเจ้าขอขืน พระเจ้าว่าขืนบ่ได้ ขอนี้แพงเหลือซื้อ ผียักข์ก็ยอมือกราบไหว้ว่า ภันเตภะคะวา เจ้ากูจักยะชาใด พระเจ้าก็หันแร่เหล็กที่ดอยขุนห้วยแม่ลอง เอาตับแห่งท่านมาเปาะแร่เหล็ก แล้วบอกหื้อผียักข์หื้อมึงเฝ้าที่ดอยบ่อแร่นี้ ๑๐ ปีก็ช่าง ๒๐ ปีก็ช่างหื้อมึงเฝ้าอยู่นี้ เหล็กเสี้ยงเมื่อใดหื้อมึงหนีเมื่อนั้นเนอ

(พระเจ้ากกุสันธะเดินทางหาหนองอ้อและที่มาของชื่อสถานที่ต่างๆ)

พระเจ้าบอกหื้อยักข์แล้วก็หนีไปเซาะหาหนองอ้อ ก็พากันฅนทังหลายขึ้นน้ำยมไปแถม ไปปะห้วย ๑ ไหลลุกทังเหนือมา พากันคลานขึ้นท่าฝั่งไปขึ้นห้วยแถม ไปปะใส่ชำบอนบ่ใช่ พากันขึ้นห้วยไปแถมไปปะชำหนองอ้อแท้ พระเจ้าก็ยอไปมาเปนที่วิเสสหนักหนา พระเจ้าก็ว่าสมควรที่จักก่อธาตุได้ตำนานว่าจะนั้นแล้ว พระเจ้าก็พาหมู่ฅนทังหลายฅืนมาปางที่พักนอนวังทะครัว พระเจ้าก็คึดว่าห้วยที่คลานขึ้นไปนั้นใส่ชื่อว่าห้วยแม่คาง(ห้วยแม่กาง) ที่ชำหนองอ้อออกมาห้วยแม่คางนั้นแล พระเจ้าก็มาคึดว่าที่จักมาตั้งเมืองขึ้นที่บ้านนาทุ้ม ที่หมู่เรามาพักอยู่ที่ผาขวาง พระเจ้าว่าไปทังวันออกนี้(บริเวณบ้านไฮสร้อย)ตั้งเมืองขึ้นใส่ชื่อว่าเมืองลอง ที่เราเอาผ้ามาทุ้มที่ผาขวางชื่อบ้านนาทุ้มเปนเมืองลองขึ้นเนอ พระเจ้าว่าอั้นก็หนีไป ฅนทังหลายก็มาคึดว่าพวกฅนเรานี้ควรที่ส้างขึ้นที่บ้านนาทุ้มเปนเมืองลอง พระเจ้าว่าจะนั้น อยู่มาบ่นานเท่าใดเขาก็ถามพระเจ้าว่า ภันเตภะคะวา ที่พระเจ้ากะโกสันธะว่าตั้งเมืองที่ใด พระเจ้าหัวหน้าฅนทังหลายมาบอกว่าที่บ้านนาทุ้มเปนเมืองลองขึ้นตั้งพ.ศ.๑๑๕ ปี(นางจามเทวี) นายสมสักดิ์กับนายแสนเมือง เปนหัวหน้าฅนทังหลายหมู่มากมาส้างขึ้นเปนเมืองลองขึ้นพ.ศ.๑๑๕ ปี (นางจามเทวี) นายสมสักดิ์ กับ นายแสนเมืองอยู่เมืองจำปา มาส้างขึ้นพ.ศ.๑๑๕ ปีมาแล บ้านนาทุ้มตั้งพ.ศ.๔๒๕ ตั้งบ้านนาทุ้ม

ผาขวางหน้าวัดนาตุ้ม (ที่มา : ภูเดช แสนสา, ๒๕๔๖)

 

หมื่นกลางโฮง แสนบ่อ พ่อเมือง และจ้ำข้าว กำลังถวายของให้ผีพ่อเฒ่าหลวงผ่านที่นั่ง(ร่างทรง) ในวันเลี้ยงผีเมืองลองบนดอยบ่อเหล็ก (ที่มา : ภูเดช แสนสา, ๒๕๔๗)

ภูเดช แสนสา

•แก้ไขล่าสุด• ( •วัน•อาทิตย์•ที่ 15 •กันยายน• 2013 เวลา 16:00 น.• )